Rok 1878 to jeden z najtrudniejszych momentów w historii Kościoła katolickiego. Papiestwo znalazło się pod bezprecedensowym ostrzałem niemal ze wszystkich stron. Po zajęciu Rzymu przez piemontystów wielu przewidywało, że Pius IX będzie ostatnim papieżem w historii.
Nieprawdopodobna historia papieża, który zmienił oblicze Kościoła w XIX wieku
Trzy lata później, gdy przenoszono jego szczątki, wzburzony tłum ciskał kamieniami w kondukt żałobny, wykrzykując obraźliwe hasła. Właśnie w takich okolicznościach 68-letni Joachim Pecci zasiadł na Tronie Piotrowym, przyjmując imię Leon XIII.
Nikt nie spodziewał się, że ten pozornie schyłkowy moment dla Kościoła będzie początkiem niezwykłej transformacji. Nowy papież od pierwszego dnia pontyfikatu zadeklarował, że nie zamierza pozostawać w defensywie. Miał jasną wizję – tylko chrześcijaństwo posiada odpowiedzi na problemy trapiące ówczesne społeczeństwo. Potrzebna była jednak głęboka odnowa i dostosowanie tradycyjnej doktryny Kościoła do zmieniających się czasów.
Los dał Leonowi XIII aż 25 lat na realizację jego zamierzeń. To wyjątkowo długi pontyfikat pozwolił mu na wprowadzenie kompleksowych zmian w niemal każdej dziedzinie życia Kościoła – od polityki międzynarodowej, przez kwestie społeczne, aż po sferę intelektualną i duchową. Wizja rechrystianizacji społeczeństwa, którą rozwijał jeszcze jako biskup Peruzy, mogła wreszcie przybrać realny kształt.
Kim był i czego dokonał Leon XIII? Mistrz dyplomacji, który podbił świat
Umiejętności dyplomatyczne Leon XIII doskonalił od młodości, obserwując swojego ojca, księcia Ludwika Pecci, który posiadł rzadką sztukę godzenia sprzecznych interesów. Pierwszy raz młody Joachim Pecci wykazał się talentem dyplomatycznym jako 33-letni nuncjusz w Belgii, gdzie zapobiegł przejęciu szkół katolickich przez państwo. Król Leopold I, pod wrażeniem jego zdolności, stwierdził, że jest równie dobrym politykiem, co prałatem.
Jako papież, Leon XIII stanął przed ogromnym wyzwaniem. Większość państw w Europie i Ameryce prowadziła otwarcie antykatolickiej politykę. Idee rewolucji francuskiej spychały Kościół na margines życia publicznego. Głos papiestwa wydawał się niewiele znaczyć na arenie międzynarodowej. Jednak dzięki swojej mądrości i dyplomatycznej zręczności, Leon XIII stopniowo zaczął odwracać tę niekorzystną sytuację.
Pierwszym sukcesem było zniwelowanie antykatolickich praw Kulturkampfu w Niemczech. Nawet potężny kanclerz Bismarck musiał ustąpić przed dyplomatyczną finezją papieża. Co więcej, ten sam Bismarck zwrócił się później do Leona XIII z prośbą o rozstrzygnięcie sporu między Niemcami a Hiszpanią o Wyspy Karolińskie na Pacyfiku! Papież mediował także w konfliktach granicznych między Peru i Ekwadorem, Haiti i Dominikaną czy Chile i Argentyną.
Największym osiągnięciem było jednak nawiązanie stosunków dyplomatycznych z krajami prawosławnymi i protestanckimi – Rosją, Anglią, Stanami Zjednoczonymi i Norwegią. Gdy w 1903 roku, w wieku 93 lat, Leon XIII świętował 25-lecie pontyfikatu, wokół jego tronu zgromadzili się przedstawiciele wszystkich państw. Przybyli oddać hołd człowiekowi, którego nazywano „latarnią ludzkości”.
Papież, który upomniał się o godność robotników
Mało znany jest fakt, że Leon XIII wyrósł w środowisku wrażliwym na potrzeby najuboższych. Rodzinny pałac Peccich był rozpoznawany po tłumie ubogich szukających pomocy. Jako biskup Peruzy, podczas głodu w 1854 roku, zmobilizował swoją kuzynkę do pomocy głodującym. Ta wrażliwość społeczna ukształtowała jego późniejsze działania jako papieża.
W drugiej połowie XIX wieku sytuacja robotników w szybko industrializującej się Europie była dramatyczna. Wyzysk, głodowe płace, praca dzieci, brak ubezpieczeń i świadczeń socjalnych – to była codzienność klasy robotniczej. Katoliccy działacze społeczni, tacy jak biskup Kettler w Niemczech czy Manning we Francji, poszukiwali sposobów na poprawę losu pracowników. Jednak ich inicjatywy były rozproszone i brakowało im spójnej doktryny.
Leon XIII postanowił zapełnić tę lukę. W 1891 roku, po dogłębnych studiach i konsultacjach, opublikował przełomową encyklikę „Rerum Novarum” – pierwszy papieski dokument w całości poświęcony kwestii robotniczej. Rozpoczęła się nowa era w społecznym nauczaniu Kościoła.
W encyklice papież odważnie skrytykował zarówno liberalizm ekonomiczny, jak i komunizm. Pierwszy pozostawiał robotnika na pastwę wszechmocnego pracodawcy i bezwzględnych praw rynku.
Drugi proponował rozwiązania niesprawiedliwe, gwałcące prawo własności i promujące nienawiść między klasami społecznymi. Jako alternatywę Leon XIII zaproponował chrześcijańskie braterstwo i solidarność. Podkreślał, że „nie ma kapitału bez pracy ani pracy bez kapitału”, a obie strony powinny współpracować dla wspólnego dobra.
Co najbardziej zaskakujące dla tamtej epoki, papież otwarcie poparł prawo robotników do zrzeszania się w związki zawodowe. Encyklika stała się fundamentem katolickiej nauki społecznej i zyskała miano „wielkiej karty odbudowy ekonomicznej i społecznej współczesnego świata”. Gdyby nie ta doktryna sprawiedliwości i mądrości, komunizm mógłby odnieść znacznie większe sukcesy w powojennej Europie po 1918 roku.
Ikona epoki racjonalizmu
Wizja Leona XIII obejmowała również świat nauki i kultury. Wiedział, że w epoce racjonalizmu Kościół musi wyposażyć katolików w narzędzia intelektualne. Inicjował odnowę studiów teologicznych w oparciu o myśl św. Tomasza, wspierał powstawanie uniwersytetów katolickich i zachęcał do prowadzenia badań historycznych oraz biblijnych. Przełomowym gestem było otwarcie archiwów watykańskich dla badaczy – były one zamknięte od XVI wieku!
Wbrew powszechnemu przekonaniu, Leon XIII nie był przeciwnikiem nowoczesnej nauki. Zachęcał katolików do odpowiadania na wyzwania racjonalistów ich własną bronią – rzetelną metodologią naukową. To za jego pontyfikatu rozpoczęto odnowę biblijną, która stała się jednym z najważniejszych nurtów w nowoczesnym katolicyzmie.
Lecz papież nie zapominał o wymiarze duchowym. Propagował nabożeństwo różańcowe i kult maryjny. W 1899 roku, u progu XX wieku, poświęcił ludzkość Najświętszemu Sercu Jezusa. Jako pierwszy papież czasów nowożytnych podjął też inicjatywy ekumeniczne, dążąc do zbliżenia z prawosławiem i anglikanami.
Gdy Leon XIII umierał w 1903 roku, pozostawiał Kościół całkowicie odmieniony. Z oblężonej twierdzy stał się on ponownie instytucją o znaczącym wpływie na losy świata. Papież przywrócił Watykanowi pozycję pośrodku ówczesnego społeczeństwa – poprzez pielgrzymki, celebracje i jubileusze, które przyciągały do Rzymu niezliczone tłumy.
Geniusz Leona XIII polegał na tym, że zdołał zmodyfikować relacje między Kościołem a światem współczesnym bez naruszania fundamentów doktrynalnych. Dzięki niemu człowiek tamtej epoki mógł zachować wiarę i jednocześnie uczestniczyć w przemianach społecznych. Wskazówki, których udzielił w najważniejszych dziedzinach życia, zachowują swoją aktualność nawet po upływie ponad stu lat.
